Jean-Luc Nancy: De dood schuilt in het leven

Vorig academiejaar schreef ik in Amsterdam een paper over de Franse filosoof Jean-Luc Nancy. Omdat kennis er is om te delen, hieronder enkele extracten en een pdf-je voor wie geïnteresseerd is.
De inzet van Jean-Luc Nancy begrijpen we ook beter als we in ons achterhoofd houden dat de tekst tot stand kwam in een periode waarin de wereld was opgedeeld in twee machtsblokken: aan de linkerkant van het ijzeren gordijn de communisten die alle heil verwachtten van de socialistische maatschappij, aan de rechterkant het kapitalistische Amerika dat het initiatief aan het individu overliet. De koude oorlog was in dat opzicht niet alleen een dreigende bewapeningswedloop, meer nog was het een confrontatie tussen twee compleet verschillende visies op mens en maatschappij. Een ideologische strijd die nooit beslecht kan worden (tenzij we Nancy als startpunt nemen). Want Rusland (en wat vandaag misschien begrepen wordt onder het Midden-Oosten)  en Amerika (en wat het seculiere westen wordt genoemd) belichamen elk een fundamenteel maar verschillend structuurmoment in het menselijke bestaan; beide staan, als we ze ontdoen van elke politieke en historische invulling, voor een deel van de waarheid over het zijn van ons zijnde. Het communisme benadrukt op een metafysische wijze het zijn in gemeenschap ondanks alle individuele verschillen; het kapitalisme met het individualisme als orgelpunt beklemtoont daarentegen de ontegensprekelijke, originele eigenheid van het zelf. De paradox echter is dat beide visies zich voor hun legitimiteit op dezelfde grootheid, hetzelfde basale inzicht baseren, namelijk op de dood van de enkeling en dat de dood ons allen aangaat. Nancy, naar onze mening, doet het onmogelijke mogelijk worden: hij combineert en smeedt beide inzichten tot één geheel en dat levert hem een eigenzinnig en intrigerende kijk op de werkelijkheid op.
De meest groteske uitwas van dit soort verhouding was het Nazisme, dat binnen de grenzen van het eigen Arische gelijk het overtollige, het vijandige, het waardeloze, datgene wat buiten de Duitse schutkring viel, als onkruid tot in de wortel wilde vernietigen. De immanente levensruimte, opgevuld door typisch Duitse normen, waarden en praktijken, moest gezuiverd worden van alle mogelijke transcendente vuiligheid, verzinnebeeld door de jood, de zigeuner, de homoseksueel. En zuiveren betekende hier afmaken, vermoorden, slachtofferen, ombrengen, kortom de dood hanteren als een onderdeel van een zuiveringsoperatie. Daardoor verloor het haar absolute schrikwekkendheid, haar radicale betekenis van betekenisloosheid, haar onwerkelijke werkelijkheid, haar schreeuwende stilte, haar onmogelijke werkelijkheid –of althans ten dele. De dood in de handen van de nazi’s werd een werkinstrument, iets functioneels en hanteerbaars, met een afgelijnd, duidelijk maatschappelijk doel. Vanuit het standpunt van het nazisme garandeerde ze –ergens tegen haar natuur in– de zekerheid en de zuiverheid van de persoonlijke als de gemeenschappelijke immanentie.
Het fascisme, zoals we weten, geeft de maatschappij vorm aan de hand van een gemeenschappelijke identiteit. Ook de dood speelt hierin een rol: zij is een mechanisme dat het overtollige verwijdert, de vuiligheid wegzuivert. Maar omdat ook de raszuivere leden sterven, kán hun dood een betekenisondermijnend exces vermoeden. Met andere woorden: wil het fascisme zijn betekeniskring gesloten houden, dan moet het evenzeer het sterven van zijn leden reglementeren. Ook hun einde moet zin krijgen en gekarakteriseerd worden binnen de grenzen van de immanente wetmatigheid van de identiteit –om zo te vermijden dat de dood een andere betekenis krijgt of helemaal geen. En wil het fascisme daar absoluut zeker zijn, dan moet het als immanentie bijgevolg het leven (preventief) van haar leden (die daar bewust instemmen en zo voor zichzelf niet aanvaarden dat de dood ook totaal iets anders zou kunnen zijn) eigenhandig tot zich nemen en veilig stellen zoals alleen de immanentie dat kan. Wat dan overblijft vanuit het immanente standpunt –eenmaal de dood in alle mogelijke excesvormen is gebannen– is de absolute immanentie die zich alleen nog maar kan voeden en warmen aan zichzelf –tot het zichzelf vernietigt en zichzelf volledig heeft opgevreten. Wat dan overblijft, is zijn voormalige aanwezigheid. Dus zijn afwezigheid eigenlijk, kortom de transcendentie in de dood. Wat de mens ook vanuit zichzelf doet om zich te weren tegen de dood, ze volgt toch.
Net als Heidegger meent Nancy dat de dood het enige in ons leven is dat ons volledig eigen is, maar wel op zo’n eigenaardige manier dat ze onze eigen vermogens tegelijk overstijgt en begrenst –“being suspendend upon its limit” [IC | 31]. Wie we in omvang zijn, wordt passief bepaald door iets wat we zelf niet in handen hebben. Dat is het andere, het niet-menselijke, de buitenkant van onze binnenkant: “the entire ‘inside’ of the singular being is exposed to the ‘outside’.” [IC | 30] Voor zover de dood een onbegrijpelijk fenomeen is, is zij altijd een dreiging aan het adres van een specifiek iemand –dat op z ‘n minst. Zij is daarom, positief gesteld, altijd een niets voor iemand; zij is, negatief uitgedrukt, nooit geheel nooit niets voor niemand.
Het niets waartoe we ooit gedwongen worden, is de realiteit waarin we ons verliezen, en van waaruit we vervolgens de andere zonder enig vooroordeel benaderen. De extase waarin het ik naar een buiten is gericht, reveleert en relativeert in eerste instantie de eigen omvang, en door dit te doen kan het ik zich, paradoxaal genoeg, herkennen in de ondoordringbaarheid van de andere. Want wat mij tot mij maakt, namelijk mijn eigen einde in de dood, is vermoedelijk ook datgene waaraan de andere zijn eigenheid kwijtspeelt. De subjectiviteit van de andere wordt wellicht gevrijwaard door datgene dat ook het mijne reguleert; er is ergens een gemeenschappelijkheid –een soort “similitude of the like-being” [IC | 33]. Het is de erkenning dat de andere zich niet in de dood herkent net zoals het ik zichzelf ook niet in zijn einde herkent; het is, tegenstrijdig uitgedrukt, een herkenning van de niet-herkenning. Naar de tekst van Nancy: “I recognize that in the death of the other there is nothing recognizable.” [IC | 33] Er is een ondoorzichtig deel aan de andere dat fundamenteel zijn wezen uitmaakt en dat het ik vanuit zijn eigen begrenzing niet kan innemen maar vanuit een soort eenzelfde wanhoop of onmacht daarom net wel herkent. In hetzelfde bedje ziek, dus.
over het zijn van de andere is het ik nooit zeker, net zomin het alles kan vertellen over het eigen wezen (grens 1); en de andere is nooit de volledige eigenaar van zijn eigen zijn (grens 2), net zomin hij dat ooit zal zijn van het mijne. Doordat de grens 1 met grens 2 wordt verbonden in een doodse realiteit tornend boven elk menselijk vermogen, ontstaat zo een metafysisch kruisverband tussen twee nietige wezens. En wel op zo ‘n manier dat het een elementaire openheid tussen het ik en de andere creëert. Die gesteldheid, die alleen met de brute kracht van de dood gesmeed wordt, constitueert voor Nancy zoiets als een gemeenschap –dat is, fenomenologisch uitgedrukt, de natuurlijke orde vóór iedere mogelijke ontische bepaling waarin we onze identiteit met elkaar op een ontologische manier delen. En een synoniem voor dat delen, dat buiten onze wil om gebeurt, is ‘communiceren’.
De gemeenschap voor Nancy is het gevolg van het menselijke falen om de immanentie van z’n zijn volledig te sluiten, omdat de dood iedere betekenis en zin transcendeert. Dat de mens de dood niet kan omsluiten omdat de dood hem ontsluit, opent bij de mens bijgevolg de openheid naar de andere. “Community”, in de formulering van Nancy, “is made of the interruption of singularities, or the suspension that singular beings are”. [ IC | 31] Met andere woorden, net omdat de mens niet ten volle zijn is, en dus ergens ook niet is, kan de andere als het ware inschuiven, plaats nemen in het ik –maar op zo ‘n manier dat hij geen deel gaat uitmaken van het zelf.
Omdat de mens in het eigen niets en de eigen onvolledigheid de andere herkent, constitueert de dood als transcendentie de gemeenschap tussen het ik en de vreemdeling. In een poging zijn eigen zijnstekort op te heffen, raakt de mens in zijn leegte de andere. Hij schampt, passeert, glijdt naast die andere, die eveneens hopeloos klauwt naar de dood die maar niet wijken wil en naar ieder van ons persoonlijk vanuit de toekomst grijnst. Wanneer het ik zich in zijn ontologische openheid naar de andere richt, en deze beroert zonder te schrammen, dan is er volgens Nancy sprake van communicatie. Communiceren is het ik die de andere verstaat omdat het ik zichzelf niet volledig begrijpt, op een eenzelfde moment waarop het ik verstaat dat de andere tegelijk zichzelf nooit volledig kan vatten (en dus daarom deels uit handen blijft van het ik). Noch het ik slaagt in de opdracht zichzelf volledig te zijn, noch lukt het hem de andere te incorporeren als zijnde het missende puzzelstukje –daarvoor is de andere zichzelf te vreemd. In dit chronische falen, dat de openheid van de gemeenschap verzekert, ontmoet het ik dus de andere tot de grens waar de andere voor zichzelf een mysterie wordt.
“We stand perhaps to learn from this that it can no longer be a matter of figuring or modeling a communitarian essence in order to present it to ourselves and to celebrate it, but that it is a matter rather of thinking community, that is, of thinking its insistent and possibly still unheard demand, beyond communitarian models or remodeling.” [IC | 22] Wat een gemeenschap is, valt voor Nancy in wezen evenwel niet toe te lichten. Haar kern is net dat zij ongekend blijft, omdat zij wortelt in, schatplichtig is aan, een afspiegeling is van de bron van haar bestaan: de diepe, duistere dood. Een gemeenschap is dus pas gemeenschappelijk als ze zuiver is en haar meesteres de meest gepaste eredienst geven –als zij dus de onaanvaardbare dood aanvaardt onder haar leden.
Tegelijk bestaat een gemeenschap maar bij gratie van die meerdere, die niet toeslaat in zijn overweldigende volheid en afschuwelijkheid. De gemeenschap zwijgt omdat de dood niet spreekt en zichzelf het zwijgen oplegt. Het gemeenschappelijke heeft maar kans van bestaan omdat de dood zich niet ontrolt. Ergens kunnen we daarom zeggen: de dood gedoogt de mens in gemeenschap. Eenmaal zij zich ontvouwt in haar grootsheid, is er namelijk geen houden aan, is het niets met niets te stoppen. Maar tot zolang, zo lijkt het wel, aanvaardt ze het leven. De dood, zo lijkt het daarom, gedoogd het leven als dit leven de herinnering aan de dood in herinnering houdt –en dat doet de mens door de vormloze essentie van het sterven te vormen in de communicatie. Het beste bewijs dat dit gebeurt, leren we van Nancy, is het bestaan van de literatuur. Zolang we met elkaar communiceren, weten we dat we in de openheid in verbinding staan met elkaar –de dood doet dan haar werk (haar transcendentie is de kracht die de geslotenheid van de immanentie kraakt) zonder zich nadrukkelijk te manifesteren (de gemeenschap verdwijnt niet). Literatuur, die het bewijs is van een communicerende, ongedefinieerde gemeenschap, is daarom de vorm bij uitstek waarin de dood haar vormeloosheid uitdrukt –en op zo’n manier dat het de mens niet vernietigt, maar integendeel, het leven zelf beschermt: de openheid onderbreekt de immanentie waarin alle verschillen vernietigd worden. Literatuur dus als een afgeleide van de dood binnen een interpersoonlijk kader.
De mens bestaat nog, de toekomst wordt steeds opnieuw heden –ondanks het doemdenken na het einde van de grote verhalen. De dood, kunnen we derhalve vaststellen, tempert zichzelf, houdt zich in, terwijl, wanneer ze dat wil, de hele mensheid met één veeg kan vernietigen. De absolute transcendentie, waarin alle betekenis haar zin verliest, is nog niet als een Apocalyps over ons neder gedaald –het ‘einde van de geschiedenis’ is nog lang niet in zicht. Zolang dat niet gebeurt, speelt de dood een constitutieve rol in het bestaan: via de open gemeenschap het leven in zijn authenticiteit laten bloeien. Het lijkt daarom dat de dood, die zichzelf inhoudt, de mens als literair beest de eis oplegt haar te beschrijven –een eis die nooit volledig tot uitvoering zal komen. We zouden daarom ergens mijmerend kunnen bedenken: het lijkt dat de dood met momenten genoeg heeft van haar eigen vormeloosheid, haar eigen doodse gruwel.
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=kMFuH2eECGQ]

26 thoughts on “Jean-Luc Nancy: De dood schuilt in het leven”

  1. I simply want to tell you that I am new to blogging and site-building and actually enjoyed this page. Very likely I’m want to bookmark your website . You certainly have very good well written articles. Regards for sharing with us your blog.

  2. I simply want to say I am just all new to blogs and absolutely liked this web site. Most likely I’m want to bookmark your blog . You actually have good stories. Many thanks for revealing your website page.

  3. I simply want to say I am new to blogs and really enjoyed you’re page. More than likely I’m likely to bookmark your blog . You certainly have exceptional writings. Bless you for revealing your web site.

  4. I just want to tell you that I am very new to blogging and site-building and really liked this blog site. Most likely I’m planning to bookmark your blog post . You amazingly come with remarkable articles and reviews. With thanks for sharing with us your website.

  5. I just want to mention I am just new to blogging and site-building and seriously liked your web site. Very likely I’m going to bookmark your blog . You absolutely have beneficial posts. Cheers for sharing your website.

  6. I just want to mention I am very new to blogging and definitely loved your page. Very likely I’m planning to bookmark your blog post . You actually come with perfect well written articles. Kudos for sharing with us your blog site.

  7. I just want to say I am just all new to blogs and actually loved your web page. Likely I’m going to bookmark your website . You definitely come with beneficial well written articles. Thank you for revealing your blog.

  8. I just want to say I am just newbie to blogs and honestly enjoyed you’re blog site. Almost certainly I’m want to bookmark your blog . You absolutely come with exceptional articles and reviews. Many thanks for sharing your blog.

  9. I just want to tell you that I am very new to blogging and really loved your blog. Likely I’m likely to bookmark your blog . You certainly have amazing writings. Appreciate it for sharing your blog site.

  10. I just want to mention I am just new to blogging and really enjoyed you’re web blog. Most likely I’m likely to bookmark your website . You definitely have amazing writings. Thanks a bunch for sharing with us your blog.

  11. What i don’t realize is if truth be told how you are no longer actually much more well-preferred than you may be right now. You’re very intelligent. You realize therefore significantly with regards to this subject, made me individually believe it from a lot of varied angles. Its like women and men are not interested unless it is one thing to do with Lady gaga! Your individual stuffs outstanding. Always take care of it up!

  12. Roselee precisely what my partner loves returning to call our company although it’s not the a great deal of feminine off names. Coing collecting will be the thing Good most regarding. My husband and A live back in New Shirt. Production and deciding is the best way she provides her family and she’ll be publicised soon.

  13. Here are my personal strategies for everything. First eat once a day, or work towards one high nutritious diet and meal plan. Meditate daily, this will help preserve the telemores.

  14. Hello very good friend. Let me introduce other people. I feel Terry. The favorite sport for my children and to me is attempt and do origami and today I have plenty of time to accept new tips. I used on be underemployed but today I in the morning a selection assistant and I’m offering pretty good financially. North Dakota is just where he has been enjoying for long years but my husband will surely have to wiggle one wedding day or however.

  15. It’s actually a nice and helpful piece of information. I am happy that you just shared this useful information with us. Please stay us up to date like this. Thank you for sharing.

  16. We have 20+ years experience in the IT industry especially eCommerce. We believe in building long-term relationships and making certain that our clients succeed in all their goals because their success is our success.

  17. We have a very close relationship with all our clients and we set very clear objectives toward reaching their goal and providing the top leading services only in comparison to much larger higher priced boutiques at affordable rates.

Een reactie achterlaten op Danielror Reactie annuleren

Je e-mailadres zal niet getoond worden. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *